อุปกิเลส 16

กิเลส หรือเครื่องเศร้าหมองของจิต มีตัวหลักอยู่ 3 ตัว คือ

• โลภะ คือ ความโลภ ความอยากได้ ความเพลิดเพลินยินดี ความยึดเหนี่ยวทางใจ
• โทสะ คือ ความโกรธ ความขัดเคืองใจ ความเศร้า ความเสียใจ ความกลัว ความทุกข์ทางใจทั้งหลาย
• โมหะ คือ ความหลง ความไม่รู้ธรรมชาติของสิ่งต่างๆ ตามความเป็นจริง อวิชชา

กิเลส 3 ตัวนี้ เป็นเหตุที่ทำให้เกิดอกุศลทั้งมวล เปรียบเสมือนมารดาให้กำเนิดบุตร (เรียกว่าเป็นอกุศลเหตุ หรืออกุศลมูล) และได้แตกลูกแตกหลานออกมาอีก เรียกว่าเป็น อุปกิเลส 16 โดยพระไตรปิฎก : พระสุตตันตปิฎก เล่ม 4 มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ วัตถูปมสูตร อธิบาย อุปกิเลส ๑๖ ดังต่อไปนี้

[๙๓] ดูกรภิกษุทั้งหลาย ก็ธรรมเหล่าไหนเป็นเครื่องเศร้าหมองของจิต [คือ]

1. อภิชฌาวิสมโลภะ [ละโมบไม่สม่ำเสมอ คือความเพ่งเล็ง] (คืออยากได้ของๆ ผู้อื่นมาเป็นของตน โดยไม่ถูกทำนองคลองธรรม - ธัมมโชติ) 
2. โทสะ [พยาบาท ปองร้ายเขา] 
3. โกธะ [โกรธ] 
4. อุปนาหะ [ผูกโกรธไว้ มีโอกาสเมื่อไหร่เอาคืน] 
5. มักขะ [ลบหลู่คุณท่าน ไม่รู้จักบุญคุณคน] 
6. ปลาสะ [ยกตนเทียบเท่า ไม่รู้ที่สูงที่ต่ำ] (คือการตีเสมอผู้อื่น คิดว่าเราก็แน่เหมือนกัน - ธัมมโชติ) 
7. อิสสา [ริษยา] 
8. มัจฉริยะ [ตระหนี่ ไม่ใช้แม้ในสิ่งจำเป็น] 
9. มายา [มารยา เจ้าเล่ห์] 
10. สาเฐยยะ [โอ้อวด] (คือการพูดยกตนด้วยสิ่งที่ไม่เป็นจริง - ธัมมโชติ) 
11. ถัมถะ [หัวดื้อ ว่านอนสอนยาก ยึดความคิดตัวเองมากจนเกิดปัญหาเมื่อทำงานร่วมกับผู้อื่น] 
12. สารัมภะ [แข่งชิงดีชิงเด่น] 
13. มานะ [ถือตัว สำคัญว่าตนสูงยิ่งใหญ่] 
14. อติมานะ [ดูหมิ่นผู้อื่นว่าต้อยต่ำ ไม่เก่ง น่าเกลียด] 
15. มทะ [มัวเมากับรูป รส กลิ่น เสียง อบายมุข] 
16. ปมาทะ [เลินเล่อ] (ความประมาท ความเผลอ ความขาดสติ - ธัมมโชติ) 

เหล่านี้เป็นธรรมเครื่องเศร้าหมองของจิต จิตที่มีอุปกิเลสเป็นจิตอกุศลและเป็นบาป
--http://www.oknation.net/blog/Nirvana-Thailand/2008/10/10/entry-1